Ingenieursbureau Arcadis heeft in opdracht van Rijkswaterstaat het ontwerp voor ecologische verbetering van de Oude Maasarm bij Heijen uitgewerkt. Dit maakt onderdeel uit van een groter ecologisch herstel­programma voor de Maas.

Europese Kaderrichtlijn Water
Het waterleven in en langs de rivier is de afgelopen 150 jaar flink achteruit gegaan door allerlei menselijke ingrepen zoals het vastleggen van de oevers in steen en het afsnijden van rivierarmen en geulen. Daarom werkt Rijkswaterstaat al sinds 2009 samen met andere partijen aan het natuurvriendelijk inrichten van oevers, beekmondingen en uiterwaarden langs de rivier. Zo ook in de regio Gennep. Een belangrijke basis hiervoor is de Kaderrichtlijn Water (KRW). Daarin staan bindende afspraken om onze oppervlakte- en grondwateren weer in goede toestand terug te brengen. De uitvoering van dit programma loopt nog door tot en met 2027.

Ligging
De oude Maasarm Heijen ligt langs de Zandmaas tussen rivierkilometer 148-152 om het Zuidereiland. De A77-brug gaat er dwars overheen. Aan de zuidkant is de arm verbonden met de rivier met een invaaropening en aan de noordkant juist afgesloten met een scheidingsdam waar de Boxmeerseweg overheen loopt. 

Het noordelijke, afgesloten deel van de Oude Maasarm Heijen. Eén van de beoogde maatregelen op deze plek is het aanbrengen van duikers onder de scheidingsdam/Boxmeerseweg door, die voor betere verversing van het water moeten zorgen. Foto: ©Studio Retouched

Waarom is ecologische verbetering nodig?
De kwaliteit van het waterleven in deze doodlopende meander van de Maas blijft achter en kan verbeterd worden. De bodem bestaat bijvoorbeeld vooral uit slib. Daardoor krijgen onderwaterplanten minder kans om te groeien. Een bodem zonder planten is ook minder aantrekkelijk voor vissen; zij hebben begroeiing nodig als schuilplek en om te kunnen paaien (eitjes leggen). Planten zorgen daarnaast voor meer zuurstof in het water, wat eveneens belangrijk is voor vis.

Doelsoorten
Het pakket aan ecologische verbetermaatregelen is daarom gericht op het verbeteren van het leefgebied van onderwaterplanten als watergentiaan en gele plomp en van vissen die horen bij rustig stromend water langs een rivier. Daarbij kan gedacht worden aan vissoorten als winde, riviergrondel en kleine modderkruiper. Een derde doelgroep vormen de waterinsecten en andere kleine ongewervelde diertjes die thuishoren in een gezond waterecosysteem. Voorbeelden daarvan zijn schoraas, de bolle stroommossel, vierlijneendagsvliegen, kokerjuffers en libellen als de rivierrombout en variabele waterjuffer.

Het ontwerp
Het ontwerp omvat de volgende ecologische aanpassingen:

• Minder diep maken van de westelijke oever van de Maasarm over een lengte van ongeveer 2 km door schoon zand aan te brengen. Dit zorgt voor uitbreiding van het paai- en opgroeigebied voor vis.
• Aanleggen van een aantal drassige slikplaten, ofwel kleine eilandjes, in het noordelijke deel boven de A77. Deze krijgen een kern van klei en worden afgewerkt met een laag schoon zand. Hun vorm wordt grillig, met een lengte variërend van 20-50 meter en een breedte tussen de 5 en 15 meter. De bedoeling daarvan is dat er rondom de eilandjes een zo groot mogelijke ondiepe zone ontstaat met zoveel mogelijk variatie in structuur en stroming. Dat biedt veel keus aan leefgebied voor verschillende waterplanten en -dieren. Vogels als steltlopers kunnen in het voorjaar eveneens profiteren van zulke handige landingsplaatsen in het water, om uit te rusten en naar voedsel te zoeken.
  
  De natuureilandjes zijn zo ontworpen dat ze in principe altijd een stukje onder water staan. Ze zullen daardoor in feite ook altijd drassig zijn. Dat gaat de groei van wilgen en andere begroeiing tegen en ontmoedigt recreatief gebruik.
• Plaatsen van 2 duikers in de scheidingsdam aan noordwestzijde, onder de Boxmeerseweg door. Hierdoor komt er uitwisseling van water tussen de Maasarm en de rivier. Dit moet voor verversing van het water zorgen, wat leidt tot een betere waterkwaliteit voor de flora en fauna in de Maasarm.
• Aanbrengen van een aantal clusters rivierhout in de vorm van groepjes verankerde dode bomen. Dood hout werkt onder water als een soort rivierkoraal. Het trekt algen, wieren en allerlei kleine ongewervelde diertjes aan, die op hun beurt weer als voedsel voor andere organismen dienen. En vissen vinden er een goede schuilplaats.
• Daarnaast is het aan de noordzijde de bedoeling te experimenteren met zogenoemd levend rivierhout. Dat wil zeggen dat een levende boom op de oever vertikaal in tweeen wordt gespleten, waarna een afgespleten deel horizontaal in het oeverwater komt te liggen. De boom als geheel blijft in de oever geworteld en dus in leven. Daardoor kunnen de stam en de kruin bij de splijting horizontaal verder groeien in het water, zo is de bedoeling. Deze kruin vormt zodoende een aantrekkelijke kraamkamer en beschutte plek voor vis.

Vooronderzoek en afstemming
In 2020 is Rijkswaterstaat het initiatief voor deze maatregel gestart, in overleg met onder meer de gemeente Gennep, de Gennep Viswaterbeheervereniging, vereniging Hèjje Mojjer, Sportvisserij Limburg en Sportvisserij Zuidwest-Nederland. Ook zijn bij particuliere grondeigenaren, pachters en andere direct belanghebbenden relevante aandachtspunten en wensen opgehaald. 

Hieruit kwamen verschillende punten naar voren. Zoals voorkomen dat de invaaropening aan zuidzijde dichtslibt met zand, behoud van de huidige snelvaarzone aan diezelfde kant en behoud van de hengelsportplekken in dit gebied. Met deze wensen is in het ontwerp zo goed mogelijk rekening gehouden. In de voorbereiding van het ontwerp heeft Arcadis ook gekeken naar zaken als de bodemgesteldheid en de aanwezigheid van eventuele beschermde flora en fauna, kabels/leidingen en cultuurhistorische of landschappelijke waarden in het gebied.

Planning
Nu het ontwerp gereed is, is de volgende stap de publicatie van het ontwerp-Projectplan Waterwet door Rijkswaterstaat. Dit komt openbaar ter inzage te liggen, waarbij eenieder de mogelijkheid heeft een zienswijze in te dienen. Als de precieze terinzagetermijn bekend is, informeert Rijkswaterstaat daar over, onder meer via deze website. In de reactienota bij het ontwerp-Projectbesluit wordt teruggekoppeld wat er met uw zienswijze is gedaan.

Na publicatie van het definitieve Projectplan Waterwet is er nog de mogelijkheid tot indienen van de beroep tegen de plannen.

Zijn alle procedures doorlopen, dan zoekt Rijkswaterstaat via openbare aanbesteding een aannemer om het werk buiten uit te voeren. Uiterlijk december 2027 moeten de werkzaamheden in de Oude Maasarm Heijen zijn uitgevoerd.

Andere KRW-maatregelen in deze regio
In de regio Gennep-Bergen zijn nog enkele andere ecologische herstelmaatregelen langs de Maas in voorbereiding die voor 2028 moeten zijn uitgevoerd: Monding Kleefse beek, Monding Heijense Leijgraaf en Geul Ossenkamp. Ingenieursbureau Arcadis doet ook hiervoor de planuitwerking in opdracht van Rijkswaterstaat.

Verder staat in dit gebied nog de verbetering van de monding van de Kroonbeek op het programma, met waterschap Limburg als kartrekker. En de maatregel ‘Vergraven Milsbeekse uiterwaard’ wordt meegenomen in het grotere project Lob van Gennep, eveneens onder leiding van het waterschap.

Overgang naar nieuwe wetgeving
Niet al deze beoogde maatregelen gaan qua planning onder de nieuwe Omgevingswet vallen, die per 1 januari 2024 in werking treedt. Sommige worden nog voorbereid onder de huidige wetgeving. Dat betekent dat we in de praktijk te maken hebben met verschillende te volgen procedures. In de communicatie over de plannen geeft Rijkswaterstaat steeds aan welk soort besluit van toepassing is: een Projectplan Waterwet (huidige wetgeving) of een Projectbesluit Omgevingswet (nieuwe wetgeving).

In alle gevallen blijft de wettelijke mogelijkheid bestaan om zienswijzen dan wel beroep in te kunnen dienen als formele besluiten ter inzage liggen. Actuele informatie over de verschillende locaties vindt u via de klikbare kaart op de riviertakpagina Maas op deze website.

Meer weten?
Heeft u vragen over de plannen voor de Oude Maasarm Heijen? Stuur dan een mail naar Omgeving-KRW-Maas@arcadis.com. 
Meer algemene informatie over de maatregelen van Rijkswaterstaat voor ecologisch herstel van de Maas is te vinden op www.rijkswaterstaat.nl/maasoevers, via de nieuwsbrief en in deze brochure. Of bel voor vragen met de publieksinformatielijn van Rijkswaterstaat 0800-8002 (gratis).